પૂર્વછાયો :-
વર્ણી કહે અભેસિંહજી, તમે સુણો થઇ સાવધાન;
ભૂપતિ ભગવાનસિંહનું, એક ઉત્તમ કહું આખ્યાન.1
ચોપાઈ :-
ભૂપ ભગવાનસિંહજી જેહ, ગામ કૂકડના ધણી તેહ;
ક્ષત્રિ ગોહેલ કુળના ગણાય, બુદ્ધિમાન તે જોતાં જણાય.2
પણ ઇશ્વરનું નહીં જ્ઞાન, રહે સંસારમાં સાવધાન;
એક ચારણ મળિયો તેને, વેર શ્રીહરિ ઉપર એને.3
મહા અસુર તણો અવતાર, પણ વાણીથી મન હરનાર;
આડું અવળું એણે સમજાવ્યું, વૈર શ્રીહરિ સાથે ઠરાવ્યું.4
હરિને નિત્ય પ્રાતઃકાળ, દેતો ચારણ તે શત ગાળ;
ભૂપ સાંભળતો કરી હાસ, જમે તે પછી બેસી બે પાસ.5
પીયે હોકા ને ખાય અફીણ, બેય એમ થયા મતિહીણ;
આપે ચારણને તે પગાર, હરિનો ડર ન ધરે લગાર.6
એક અવસરે રાતને ટાણે, ભૂપ સુતેલો શયન ઠેકાણે;
કાંઇ સ્વપ્ન ને કાંઇક જાગ્યો, ત્યાં તો દેખાવ અદ્ભુત લાગ્યો.7
દીઠા સુંદર શ્રીઘનશ્યામ, વસ્ત્ર ભૂષણ અંગે તમામ;
સોટી હાથમાં લીધી છે સ્વામી, મહીનાથના સામી ઉગામી.8
કૃષ્ણ બોલ્યા કરી ઘણો ક્રોધ, કેમ રાખો છો અમશું વિરોધ ?
તમારું શું બગાડ્યું છે અમે ? ગાળો કેમ ભંડાવો છો તમે ?9
દૂત જમના કહો તો દેખાડું, જમપુર કહો તો પહોંચાડું;
અમ ઉપર રાખે જે વેર, પામે પીડા તે તો ઘણી પેર.10
દેવરાવશો જો હવે ગાળ, નકી જાણજો આવિયો કાળ;
સુણી ઉપજયો ભૂપને ત્રાસ, કાયા કંપે ને નાંખે નિશ્વાસ.11
પદ વંદી બોલ્યા તેહ સ્થાન, ભૂલ્યો ભૂલ્યો હું હે ભગવાન !
જાણ્યા તમને મેં ઇશ્વર આજ, વાંક માફ કરો મહારાજ.12
કહો જેમ હું તેમ કરીશ, આજ્ઞા આપની શીશ ધરીશ;
કહે શામ હુકમ ધારો મારો, વર્તમાન નિયમ તમે ધારો.13
મદ્ય માંસ અને ચોરી જારી, સદા તે તજો સમજી વિચારી;
આપ્યાં એમ કહી વર્તમાન, થયા શ્રીહરિ અંતરધાન.14
વીતી રાત ઊગ્યો રવિ જયારે, આવ્યો ચારણ ઊઠીને ત્યારે;
હરિને તેણે ગાળો ઉચ્ચારી, ત્યારે ભૂપતિયે રાખ્યો વારી.15
કહ્યું રાત્રી તણું ત્યાં વૃત્તાંત, ભૂપે ચારણની ભાંગી ભ્રાંત;
સર્વ વાત તે જુઠી ઠરાવા, લાગ્યો ચારણ બહુ સમજાવા.16
પણ ચારણને ઉપદેશે, સતસંગ તજયો ન નરેશે;
જમ્યા હતા પ્રસાદી જરૂર, એના ઉદય થયા અંકુર.17
કહે ચારણને અવનીશ, જો તું સ્વામીની નિંદા કરીશ;
કાઢી મુકીશ તો નકકી તને, સતસંગ થયો હવે મને.18
ઉપજાતિવૃત્ત :-
શુનીતણું જોર જણાય જેવું, કુસંગતીનું બળ હોય એવું;
કચાશ દેખે બળ ત્યાં કરે છે, ખરા થકી તો દિલમાં ડરે છે.19
હૈયા વિષે હિંમત જો ધરાય, શ્રીજી કરે તેની સદા સહાય;
જો શ્યામનો આશ્રય છોડી જાય, કુસંગતિ તો કરડી જ ખાય.20
ચોપાઈ :-
ભાળ્યો ભૂપનો નિશ્ચય ભારી, ત્યારે ચારણ બોલ્યો વિચારી;
તમે નિયમ ધર્યા સ્વામી પાસ, ત્યારે હું પણ સ્વામીનો દાસ.21
ચાલો ગઢપુર આપણે જૈયે, પદ પરસીને પાવન થૈયે;
બન્ને અશ્વે થયા અસવાર, ગયા તે ગઢપુર મોઝાર.22
જીવો ઠક્કર નિજ કામદાર, સગા તેના તે પુર મોઝાર;
લાધો ઠક્કર નામ છે જેનું, ઊતર્યા ઘર પૂછીને તેનું.23
અશ્વ બાંધીને એને આવાસ,ગયા બે જણ શ્રીહરિપાસ;
પદ વંદી બેઠા ગુણવાન, આપ્યું મોહને આદર માન.24
બન્ને જણની પરીક્ષા લેવા, જણાયા હરિ માણસ જેવા;
દિવ્યભાવ ન કાંઇ જણાવ્યો, તેથી બંન્નેને સંશય આવ્યો.25
ગયા લાધા ઠકકરને ધેર, પછી ચાલવાની કરી પેર;
લાધો ઠક્કર બોલિયા એમ, ચાલવાનું તરત થાય કેમ?26
રજા શ્રીહરિની લઇ આવો, પછી ઘેર સુખેથી સિધાવો;
આપ આવ્યા છો દર્શન કરવા, સર્વ સંશયને પરહરવા.27
રાજી થૈને રહો તમે રાત, સુણો સદ્ગુરુઓ તણી વાત;
મહારાજની મૂર્તિ નિહાળો, પૂછી પ્રશ્ન ને સંશય ટાળો.28
સુણી સાંજે ચાલ્યા રજા લેવા, ભૂપ ઘાટ ઘડે મન એવા;
હવે જાઉં ત્યારે મુનિનાથ, ઝાલે જો જમણો મુજ હાથ.29
અહીં બેસો કહીને બેસારે, તેને સાચા પ્રભુ ગણું ત્યારે;
કહે ચારણ વાત વિચારો, વળી કાંઇ એવું બીજું ધારો.30
એક વાનું કદી બની જાય, બીજું થાય તો સત્ય ગણાય;
કહે ભૂપ આપે મને હાર, તો હું જાણું તે જગ કરતાર.31
વદ્યો ચારણ તે સમે વાચા, ત્રીજું ધારો તે થાય તો સાચા;
ત્યારે ભૂપે ધારી ત્રીજી વાત, રહો જો કહે બે ત્રણ રાત.32
એ જ રીતના શબ્દ ઉચ્ચારે, માનું હું પરમેશ્વર ત્યારે;
એવું ધારી સભા માંહિ ગયા, દીનબંધુએ દિલ ધરી દયા.33
એના અંતરની વાત જાણી, હાથ જમણો ઝાલ્યો તેનો તાણી;
અહીં બેસો કહીને બેસાર્યા, તેથી કાંઇક સમરથ ધાર્યા.34
હરિ પાસે હતો નહીં હાર, ચિત્તે ચારણે કીધો વિચાર;
હાર અપાશે કયાં થકી આણી, માટે વ્યર્થ થશે નૃપવાણી.35
હાર હરિએ નરેશને દીધો, કોણ જાણે તે કયાં થકી લીધો;
જોયા બેય ચમત્કાર એવા, તેથી જાણ્યા તે ઈશ્વર જેવા.36
રજા માગી જવા તણી જયારે, મુખે બોલ્યા મહાપ્રભુ ત્યારે;
રહો રાય હજી ત્રણ રાત, સુણો સંતના મુખ તણી વાત.37
મનના સર્વ સંશય ટાળો, પાકી નિશ્ચયની ગાંઠ વાળો;
સુણી ભગવાનસિંહ ઉચરિયા, મારા અંતરમાં આપ ઠરિયા.38
તમે સર્વોપરી સરવેશ, પુરુષોત્તમ શ્રીપરમેશ;
સર્વ અવતારના અવતારી, કોટિ બ્રહ્માંડ રચના તમારી.39
એવી અંતરમાં ગાંઠ વાળી, હવે નહિ ટળે કોઇની ટાળી;
મનના થયા સંકલ્પ સિદ્ધ, નથી બાકી રહ્યા કોઇ વિધ.40
વર્તમાન નિયમ મને આપો, નાથ હાથ મારે શિર થાપો;
કહે હરિ હરિભકત છો તમે, વર્તમાન ધરાવ્યાં છે અમે.41
સુણી રાજા કહે હે શામ! સાચી વાત છે તે સુખધામ;
સ્વપનામાં દીધાં વર્તમાન, આજ પ્રત્યક્ષ દ્યો ભગવાન.42
જેથી આપને આશરે થાઉં, નિત્ય ગુણ તમારા હું ગાઉં;
સુણી સ્વામીએ નિયમ ધરાવ્યા, શ્રેષ્ઠ ભકત પોતાના ઠરાવ્યા.43
બોલ્યા ભકિતતનુજ ભગવાન, કાંઇ માગો મુખે વરદાન;
સુણી ભૂપ કહે હે સ્વામી ! મારે સંસારસુખ નથી ખામી.44
તમે પુરુષોત્તમ પરમેશ, તેમાં સંશય થાય ન લેશ;
એ જ માગું મુખે વરદાન, ભકત જાણી આપો ભગવાન.45
માગો માગો બીજું વળી કાંઇ, એમ શામ બોલ્યા સુખદાઇ;
મને નિશ્ચે તમારો ન જાય, એ જ માગ્યું બીજી વાર રાય.46
માગો કૃષ્ણે કહ્યું ત્રીજી વાર, તોય એ જ કર્યો ત્યાં ઉચ્ચાર;
સુણી બોલિયા ઇશના ઇશ, ધન્ય ધન્ય તમે ધરણીશ.47
મુકતાનંદ ભણી મુખ કરી, વળી હેતથી બોલિયા હરી;
અમે માગો કહ્યું ત્રણ વાર, ભૂપે એમ જ માગ્યું આ ઠાર.48
માટે છે એ તો પ્રહ્લાદ જેવા, મારા ભકત અનન્ય તે એવા;
ધ્રુવની પેરે અવિચળ સ્થાન, નવ માગ્યું એવું વરદાન.49
એક અવિચળ નિષ્ઠા જ માગી, માટે ધન્ય તે ભકત સુભાગી;
એની ભકિત ભલી વખણાશે, એનું આખ્યાન ગ્રંથે લખાશે.50
વળી ભૂપ કહે પ્રેમ આણી, વરદાતા સુણો મારી વાણી;
મારો તાત હતા ભોળા જન, હતું મૃગયાનું તેને વ્યસન.51
પુણ્ય આજ સમૈયાનું એને, આપું તો મળે સદ્ગતિ તેને;
સુણી બોલિયા શામ સુરંગી, તમે જયારે થયા સતસંગી.52
ગયા ત્યારથી તાત તમારો, જહાં છે બ્રહ્મમોલ અમારો;
જોવા હોય તો તમને દેખાડું, સમાધિમાં તહાં પહોંચાડું.53
અવનીશ કહે અવિનાશ, મને આપનો છે વિશ્વાસ;
માટે માનુ છું હું સત્ય વાત, દિવ્ય ધામ ગયા મુજ તાત.54
બોલ્યો ચારણ જોડીને હાથ, મને આપો નિયમ મુનિનાથ;
સુણી એવું કહે હરિરાય, વર્તમાન તમે ન પળાય.55
જુદી રીતનો જીવ તમારો, ગમે આશ્રય કેમ અમારો;
આવા જોગમાં આવ્યા છો તમે, ફળ ઉદય થશે કોઇ સમે.56
વદે વર્ણી અચિંત્યાનંદ, સુણો ભૂપ ચતુર જનચંદ;
ભકત ભગવાનસિંહ જે કહ્યા, એ તો ઉત્તમ હરિજન થયા.57
રાખી બાળમુકુંદની સેવા, પાળે આચાર ઉત્તમ એવા;
સતસંગી ભલો દ્વિજ જોઇ, તેની પાસે કરાવે રસોઇ.58
ધરી નૈવૈદ્ય તે પછી જમે, બીજા કોઇનું રાંધ્યું ન ગમે;
તજી ડુંગળી હોકો અફીણ, ભલે નિંદા કરે મતિહીણ.59
તજી ભૂપપણાનું તે માન, ગાય પ્રગટ તણા ગુણગાન;
સારી સાધુ તણી સેવા કરે, નિજમાથે ચરણરજ ધરે.60
એવા જનનું સુણે આખ્યાન, થાય પવિત્ર તેહના કાન;
સારા તીર્થતણું ફળ જે છે, સુણે આખ્યાન તો ફળ તે છે.61
દોહરો :-
કુકડપતિ ભગવાનને, ભેટ્યા શ્રીભગવાન;
ધામ મળ્યું ભગવાનનું, કર્યા કપડ ભગવાન.62
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત :-
ઉર ધરી હરિનું સદા સ્વરૂપ, ભજન કરે ભગવાનસિંહ ભૂપ;
કહી મુદ ધરી તેહની કથાય, હરિજન રાજી થશે સુણી સદાય.63
ઈતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યર્વિરચિતે હરિલીલામૃતે તૃતીયકલશે અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર – અભયસિંહનૃપસંવાદે કુર્કટગ્રામાધિપતિ ભગવાનસિંહાખ્યાન કથનનામા વિંશતિતમો વિશ્રામઃ ।।20।।
