પૂર્વછાયો :-
એક સમે અલબેલડે, ચોરી ભાભીની અંગુઠી જેહ;
તે લીલા તમને કહું, નરનાથ સુણો ધરી નેહ.1
ચોપાઈ :-
એક સમય મળી સહુ મિત્ર, ગયા નાવાને સર્યુ પવિત્ર;
નાઇ વસ્ત્ર પવિત્ર પહેરી, દેવદર્શને ચાલ્યા લહેરી.2
વળી કરતા રમત રુડી પેર, પ્રભુજી આવ્યા પોતાને ઘેર;
ઘેર બીજું દીઠું નહીં કોઇ, કરતાં હતાં ભાભી રસોઇ.3
તેની પાસે જઇને તે સ્થાન, માગ્યું ભોજન શ્રીભગવાન;
એનાં વચન અમૃત સમાન, સુણ્યાં ભાભીયે સ્નેહથી કાન.4
પછી બોલ્યાં સુવાસિની બાઇ, બેસો ભોજન આપીશ ભાઇ;
થાવા આવી રસોઇ તૈયાર, પણ કાંઇક છે હજી વાર.5
એવાં સાંભળી વચન વિચિત્ર, ઇચ્છ્યા કરવા મનુષ્યચરિત્ર;
કહ્યું લાગી છે મુજને ભૂખ, આપો ખાવા તો ઉપજે સુખ.6
ત્યારે બોલ્યાં સુવાસિની બાઇ, ચણા પૌવા ખાવા આપું ભાઇ;
કહો તો આપું સુખડી સારી, આપું મગદળ જાઉં બલહારી.7
સુણી બોલિયા શામ શ્રી મુખ, આપો પેંડા તો ભાંગે જ ભૂખ;
બોલ્યાં સુવાસિની તેહ ઠામ, પેંડા ઘરમાં નથી ઘનશામ.8
પછી ભાભી સુવાસિની કેરી, એક મુદ્રિકા હરિયે હેરી;
હતી ભાભીની પાસે પડેલી, સાવ સોનાની નંગે જડેલી.9
લઇ મોહને વાળી છે મુઠી, ત્યારે ભાભી પકડવાને ઉઠી;
દોડ્યા શ્રીહરિ ચંચળ થૈને, ભાભી પકડે છે પાછળ જઇને.10
જે છે સર્વજગતના ત્રાતા, પરમેશ્વર નથી પકડાતા;
ભાભી અંગુઠી લેવાને તાકયાં, પણ પાછળ દોડીને થાકયાં.11
કહે અંગુઠી લઇને શું કરશો ? ઠાલા ચોર તમે શીદ ઠરશો;
કહે શ્રીહરિ ચૌટે જઇશ, આપી અંગુઠી પેંડા લઇશ.12
અમો મિત્રો મળીને તે જમશું, પછી રાજી થઇ ભેળા રમશું;
કહે ભાભી જશો પત ખોઇ, એવું કામ કરે નહિ કોઇ.13
તમે ચોરી કરી કહેવાશે, વાત વિશ્વ વિષે તે વંચાશે;
લોક કેજાશે અંગુઠીનો ચોર, નામ પાડશે નગુણો નઠોર.14
ગામોગામ આ ચોરી ગવાશે, તેથી લજજા તમારી તો જાશે;
આવો કરશો તમે અન્યાય, કોણ દેશે પછીથી કન્યાય.15
ભવ આખો રહેશો બ્રહ્માચારી, નિંદા કરશે ઘણાં સંસારી ?
કેશે બાળપણે ચોરી કીધી, તેથી કન્યા કોઇયે નવ દીધી.16
હસી બોલ્યા ત્યારે હરિરાય, નથી જોતી અમારે કન્યાય;
ચોરી છો ગામોગામ ગવાય, તેથી લજજા અમારી ન જાય.17
આવાં કરું ચરિત્ર હું જયારે, મને સંભારે સૌ જન ત્યારે;
માટે વિચરીને ઠામોઠામ, એવાં કરવા ઇચ્છું છું હું કામ.18
એવાં વચનમાં મર્મ છે જેહ, જાણે તત્ત્વજ્ઞ મુનિવર તેહ;
વળી ભાખે ભલાં તે ભોજાઇ, માનો મારું કહ્યું સુખદાઇ.19
ભાઇ ખીજશે તમને તમારા, માટે માનો દિયરજી મારા;
બહુ ખીજશે તમને બાપો, માટે સમજીને અંગુઠી આપો.20
માતાજી માર મારશે તમને, માટે આપોજી અંગુઠી અમને;
એમ કહીને પુર્યા ઘરમાંય, કર્યા બારણાં બંધ તે ત્યાંય.21
હરિને આવરણ નવ આવે, એમ વેદ પુરાણ બતાવે;
રહ્યાં બારણાં બંધ તે ઠામ, દીઠા ચોક વિષે ઘનશામ.22
લઇ મુદ્રિકા કરમાં દેખાડે, એમ ભાભીને મોહ પમાડે;
હતું જાળિયું ઘરનું એક, જોયું ભાભીયે ત્યાં જઇ છેક.23
ત્યાં તો ઘનશામને દીઠા ઘરમાં, ઊભા અંગુઠી દેખાડે કરમાં;
અતિ અચરજ ઉરમાં પમાડ્યું, ત્યારે ભાભીયે બાર ઉઘાડ્યું.24
હરિ નાઠા અંગુઠી લઇને, ભાભી પકડી શકયા નહિ જઇને;
દિવ્યભાવથી અચરજ આવે, વળી તે હરિ માયા ભુલાવે.25
ગયા ચૌટામાં શ્રીહરિ સીધા, આપી અંગુઠીને પેંડા લીધા;
પછી મિત્રોની મંડળી મળી, ગયા વાડિયે એકાંતે વળી.26
જમ્યા ત્યાં સખા સૌ મળી સાથે, પેંડા પિરસ્યા હરિવરે હાથે;
બ્રહ્માદિકને છે દુર્લભ જેહ, જમ્યા સર્વે પ્રસાદીને તેહ.27
મન વાણી અગોચર જે છે, તે તો બાળચરિત્ર કરે છે;
જેને આગમ નિગમ વખાણે, તેને મૂર્ખ જનો નહિ જાણે.28
હઠજોગે ન દેખે હઠીલા, કરે તે પ્રભુ મનુષ્ય લીલા;
જોગી જે માટે વનમાં ભમે છે, તે તો બાળકો સાથ રમે છે.29
બેસે બાળક મંડળી મળી, આપે સર્વને ઉપદેશ વળી;
ધર્મ જ્ઞાન વૈરાગ્યની વાત, સંભળાવે હરિ સાક્ષાત.30
જન જાણે જે રમત કરે છે, પ્રભુ પૂજાવિધિ શિખવે છે;
કયારે કોઇને ઘ્યાન ધરાવે, કોઇને તો સમાધિ કરાવે.31
તેને ગોલોક આદિક ધામ, સર્વ દેખાડે શ્રીઘનશામ;
કરે જાગીને બાળક વાત, પ્રભુ ધામની તે સાક્ષાત.32
જનો સુણવા રહે તેહ ઠામે, મોટા પંડિત અચરજ પામે;
કોઇ ટાણે રમત એવી કરે, પોતે શ્રીપુરુષોત્તમ ઠરે.33
થાય બાળક એક બ્રહ્માય, બીજો વિષ્ણુરૂપે વળી થાય;
ત્રીજો તો કહે શંકર હું છું, પ્રલેકાળમાં પ્રલય કરું છું.34
કોઇ નારદ ઉદ્ધવ નામ, કોઇ વરુણ ઠરે તેહ ઠામ;
કોઇ તો કહે હું છું ગણેશ, કોઇ તો કહે હું છું સુરેશ.35
કોઇ તો કહે હું શેષ નાગ, કહું હરિનાં ચરિત્ર અથાગ;
થાય કોઇ કુબેર ભંડારી, કોઇ સૂર્ય શશી નામ ધારી.36
થાય બાળ બીજા દેવો જેવા, સર્વ શ્રીહરિની કરે સેવા;
ઘનશામની આજ્ઞા પ્રમાણે, સહુ કામ કરે તેહ ટાણે.37
રહે આજ્ઞા વિષે તે આધીન, કરે કોઇ સ્તુતિ થઇ દીન;
કોઇ તો કહે હે મહારાજ! અમારા બ્રહ્માંડમાં આજ.38
કળિકાળ અતિ ઘણો વ્યાપ્યો, તેણે વેદનો ધર્મ ઉથાપ્યો;
ઘણા પાખંડી ચાલ્યા છે પંથ, ગૂંથ્યા મદ્યના મહિમાના ગ્રંથ.39
ગુરુઓ કરે છે વ્યભિચાર, વળી આચરે છે અનાચાર;
માટે આપ કૃપા ઉર ધારો, આજ બ્રહ્માંડ માંહિ પધારો.40
સત્ય વેદનો ધર્મ તે થાપો,અતિ ઘોર અધર્મ ઉથાપો;
સ્તુતિ એવી સુણી જગદીશ, આપે વરદાન આપે આશીશ.41
એવી રમત નિહાળવા આશે, આવે અમર ચઢીને આકાશે;
ખેલ દેખીને અચરજ પામે, પુષ્પ વૃષ્ટિ કરે તેહ ઠામે.42
એમ ઉચરે દેવો આકાશી, ધન્યધન્ય અવધપુરવાસી;
તેનાં પુણ્ય તણો નહિ પાર, ખેલે જયાં હરિ જગદાધાર.43
કરે ખેલ નવાનવા નિત્ય, રહે નિરખવા ઇંદુ આદિત્ય;
હું તે કેટલા કહી સંભળાવું, ન ગણાય ગણ્યા શું ગણાવું.44
છોટા ભાઇ છે જે ઇચ્છારામ, તેને તેડી રમાડે છે શામ;
વળી રામપ્રતાપના પુત્ર, નંદરામ છે પરમ પવિત્ર.45
પાંચ વર્ષની ઉંમર એની, પણ બુદ્ધિ સારી બહુ તેની;
ટાણે જમવાને આવે તે જયારે, કહે બાઇ સુવાસિની ત્યારે.46
કૃષ્ણ કાકાને બોલાવી લાવો, સાથે બે જણ જમવાને આવો;
પછી જાય તહાં નંદરામ, તેની સાથે આવે ઘનશામ.47
જેવી જોડી અશ્વિનીકુમાર, તેવી જોડ શોભે તેહ ઠાર;
ચંદ્ર સૂર્યની જોડ ગણાય, એવી જોડ તે બેની જણાય.48
બન્ને જણની છે ઉંમર મળતી, ભલી પ્રકૃતિ પણ આવે ભળતી;
તેથી ઉપજી પરસ્પર પ્રીત, સાથે રમે જમે રુડી રીત.49
વસંતતિલકાવૃત્ત :-
જેનો સ્વભાવ મળતો વળી એક જાત, ધર્માદિ એક મળતી વળી રીત ભાત;
તુલ્યે જણાય વયમાં મળતાં જ ચિત્ત, તો તેહ માંહિ ઉપજે પરિપૂર્ણ પ્રીત.50
હે ભૂપ એક વળી વાત ભલી સુણાવું, છે જાણવા સરખી તે તુજને જણાવું;
એવાં ચરિત્ર હરિનાં શ્રુતિ શાસ્ત્ર ગાય, જે સાંભળી પરમ ભકત પ્રસન્ન થાય.51
સુવાસિની સતિ સુભાગ્યવતી ગણાય, જે શામનાં ચરણ ચિત્ત વિષે ચહાય;
શ્રીકૃષ્ણને કદીક મજ્જન તે કરાવે, પ્રત્યંગ પેખી રમણીય રુદે ઠરાવે.52
ત્યાં એકદા ચરણમાં શુભ ચિહ્ન જોઇ, જાણ્યું મહાપુરુષ આ સદભાગી કોઇ;
બે હાથ જોડી હરિની વિનતિ ઉચારી, લેજો પ્રતાપી થઇ સુધ તમે અમારી.53
છે આપના ચરણમાં શુભ ચિહ્ન કેવાં, રાજયાદિ શ્રેષ્ઠ અધિકાર મળે જ એવાં;
ત્યારે કહે હરિ કદી મળશે સુરાજ, સોંપીશ તેહ તવ પુત્ર કરે સમાજ.54
વિદ્વાન મૂર્ખ નર છે શુભ કે નઠારો, સંતોષી કે અધિક લાલચ રાખનારો;
દૈવી તથા અસુર અંશજ જીવ એ છે, તે ચિહ્નથી જન પરીક્ષક જાણી લે છે.55
જો દિવ્યભાવ નિરખે મન જાદુ જાણે, વૈરાગ્યવાન નિરખી કપટી પ્રમાણે;
વાચાળ છે બહુ કહે ઉપદેશ દેતો, આસુરી સત્પુરુષનો નથી ગુણ લેતો.56
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત :-
અતિ જુગ જુગ જન્મ નાથ લે છે, કવિવર એમ પુરાણમાં કહે છે;
તદપિ નહિ જ મૂર્ખ લોક માને, મુનિમુખ વાત સુણે કદી ન કાને.57
ઈતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યર્વિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે શ્રીહરિ-
મુદ્રિકાહરણનામા ત્રયોદશો વિશ્રામઃ ।।13।।
